لسان الحكماء

دكتر يحيى ميرزا شمس ملقب به لسان الحكما فرزند عبدالحسين شمس ملك آرا ملقب به شمس الشعرا در سال ۱۲۱۵ ه.ش در شهر همدان متولد شد. وى پرآوازه ترين چشم پزشك سال هاى قبل و بعد از انقلاب مشروطيت است. او در سال ۱۲۶۵ ه.ش وارد مدرسه دارالفنون شد و پس از گذراندن تحصيلات مقدماتى به فراگيرى طب پرداخت. در دوران تحصيل وى طب جديد را دكتر آلبو و طب قديم را سلطان الحكما نائينى آموزش مى دادند. همچنين مديريت كلاس طب اروپايى پس از دكتر آلبو به دكتر بازيل محول شد كه شاهزاده يحيى ميرزا مدرك ديپلم و جواز طبابت را از ايشان دريافت كرد و به طبابت مشغول شد. پيشرفت علمى دكتر يحيى ميرزا به حدى بود كه به دربار راه يافته و از آن پس ناصرالدين شاه وى را لسان الحكما لقب داد. دكتر لسان الحكما در كتاب بصائرالعيون مى گويد: پس از تاسيس دارالفنون در سال (۱۲۶۸ ه.ق) (۱۲۳۰ ه.ش) اميد بود كه براى فن كحالى نيز مانند ساير شعب كرسى قرار داده شود. اما متاسفانه از اين امر در ابتداى فعاليت دارالفنون چشم پوشى شد. حتى در سنوات بعدى اساتيد اروپايى كه براى تدريس در ايران اقامت مى گزيدند در اين زمينه پيشنهادى ارائه نكردند لذا دانشجويان رشته طب جز پاره اى از امراض ظاهرى طبقات چشم آموزش ديگرى نمى ديدند.
• فعاليت هاى پروفسور گالزفسكى
در سال (۱۳۱۰ ه.ق) (۱۲۷۲ ه.ش) پروفسور گالزفسكى چشم پزشك معروف فرانسوى به امر ناصرالدين شاه براى معالجه چشم شاهزاده ظل السلطان از پاريس به تهران آمد. با حضور وى توجه دولت و مردم به چشم پزشكى جلب شد، به خصوص زمانى كه پروفسور گالزفسكى مدرسه درالفنون را بازديد كرد و اولياى معارف را به نقايص مدرسه به ويژه در رشته كحالى ارشاد كرد و به اصرار مرحوم مخبرالدوله وزير علوم وقت پروفسور گالزفسكى پس از بازگشت به فرنگ يكى از شاگردان قابل خود به نام دكتر رائول را جهت تعليم چشم پزشكى به ايران اعزام كرد. دكتر رائول پس از ورود به ايران در مدرسه دارالفنون تعليم كرسى مخصوص كحالى را به عهده گرفت و جمعى از شاگردان فارغ التحصيل اين مدرسه را چون شاهزاده لسان الحكما، دكتر اسماعيل خان امين الملك، دكتر عليرضا مهذب السلطنه، مرحوم دكتر فخرالاطبا، دكتر محمودخان شفيعى و تعدادى ديگر را براى آموختن فن كحالى انتخاب كرد و در مدت دو سال اقامت خود در تهران دانش چشم پزشكى را به دانشجويان منتخب آموخته، سپس به وطن بازگشت. بديهى است كه اين مدت كوتاه براى آموزش علم كحالى كافى نبود. لذا عده اى جهت سفر به فرنگ و تكميل اين فن اقدام كردند و شاهزاده يحيى ميرزا از جمله كسانى بود كه در سال (۱۳۱۶ ه.ق)، (۱۲۷۶ ه.ش)، (۱۸۹۸ م) عازم فرانسه شد و در محضر اساتيدى چون پروفسور پاناس و گالزفسكى به شاگردى پرداخت.
• بازگشت شاهزاده يحيى ميرزا به ايران
شاهزاده يحيى ميرزا پس از احراز مقام عالى تخصص چشم پزشكى و اخذ دانشنامه رسمى از كلينيك چشم پزشكى فرانسه در سال (۱۹۰۱ م)، (۱۲۸۱ ه.ش) به ايران مراجعت كرد. دكتر لسان الحكما پس از فرمان مشروطيت به نمايندگى دوره هاى اول و دوم مجلس شوراى ملى انتخاب شد، اما به دليل علاقه شديدى كه به رشته تخصصى خود و درمان بيماران داشت از سياست كناره گيرى كرد و پس از آن به رياست بخش چشم پزشكى بيمارستان دولتى (سيناى كنونى) نائل شد. سپس رياست قسمت چشم پزشكى بيمارستان وزيرى را عهده دار شد و متاسفانه با تمام پيشرفت هاى حرفه كحالى در ايران هنوز حوزه درسى و كرسى مخصوص رسمى به نام چشم پزشكى در هيچ مدرسه اى تاسيس نشده بود.
• گسترش چشم پزشكى در كشور
در سال (۱۳۳۴ ه.ق)، (۱۲۹۴ ه.ش)، (۱۹۱۶ م) در زمان جنگ جهانى اول شاهزاده شهاب الدوله شمس ملك آرا برادر شاهزاده لسان الحكما عهده دار وزارت علوم شد و به اصلاح و رفع نقايص وزارتخانه پرداخت و در مدرسه طب كلاس مخصوص كحالى را رسماً داير كرد و بعد به صورت رسمى جمعى از شاگردان زبده به سرپرستى شاهزاده لسان الحكما در مدرسه دارالفنون مشغول يادگيرى فن شريف كحالى شدند. با گذشت زمان رشته چشم پزشكى در ايران رو به ترقى نهاد تا حدى كه مشاهدات و اكتشافات ايرانيان مورد توجه و بررسى مجامع علمى اروپايى و آكادمى ها قرار گرفت. شاهزاده لسان الحكما مدت ۲۵ سال در مدرسه دارالفنون و دانشكده پزشكى تدريس چشم پزشكى را عهده دار بود و سرانجام در روز يكشنبه ۲۶ فروردين ماه سال (۱۳۲۴ه.ش) در سن ۷۳ سالگى دعوت حق را لبيك گفت و به سراى باقى شتافت.
• بنيانگذار چشم پزشكى نوين
مرحوم دكتر لسان الحكما داراى ۵ فرزند پسر و ۴ فرزند دختر بود كه فرزندان ذكور ايشان به درجات عاليه پزشكى و مهندسى نائل شده و خدمات ارزنده اى را براى سرافرازى ميهن به انجام رساندند. يكى از فرزندان ايشان پروفسور محمدقلى شمس بنيانگذار چشم پزشكى نوين در ايران است كه وى روز چهارشنبه ۵ ربيع الاول سال ۱۳۲۳ ه.ق مصادف با ۱۲۸۳ ه.ش در شهر تهران چشم به جهان گشود. به يقين تربيت خانوادگى و ميراث گرانبهايى كه از پدر و نياكان خود به ارث داشت، در سرنوشت او تاثيرگذار بود. پروفسور شمس از دوران كودكى به حرفه مقدس پزشكى عشق مى ورزيد و صبح هاى جمعه پدر را هنگام ملاقات بيماران همراهى مى كرد. بنابراين پس از اتمام تحصيلات ابتدايى و متوسطه در مدرسه سن لويى تهران كه توسط فرانسوى ها اداره مى شد، تحصيلات پزشكى را در مدرسه دارالفنون آغاز كرد و گواهينامه پزشكى آن دوران را دريافت كرد. سپس در سال ۱۹۲۳ عازم فرانسه شد و در دانشكده (پزشكى - نظامى) شهر ليون پذيرفته شد و ضمن ادامه تحصيل در رشته پزشكى به درجه افسرى نيز نائل شد و هنگام سپرى كردن سومين سال دانشكده پزشكى در ملاقاتى سرنوشت ساز با يكى از شاخص ترين اساتيد چشم پزشكى فرانسه به نام پروفسور روله آينده وى رقم خورد.
• شروع تدريس چشم پزشكى
در سال ۱۹۲۷م پس از اتمام دانشكده پزشكى دستيار پروفسور روله شد و در دوره اول (agregation _ اگرگاسيون) را آغاز كرد و در همان سال عضو انجمن چشم پزشكى ليون و انجمن چشم پزشكى فرانسه شد و در سال ۱۹۲۹م موفق به گذراندن دوره دوم كنكور شد. پس از اخذ اين درجه علمى در بيمارستان وال دوگراس پاريس كه يك بيمارستان آموزشى بود، مشغول به كار شد و پس از گذشت يك سال به تدريس پرداخت.

• ناكامى ها و كاميابى ها
در سال ۱۹۳۱م از طرف مرحوم اعتمادالدوله قره گزلو (وزير معارف وقت) براى معالجه بيماران به ايران دعوت شد. وى پس از بازگشت به وطن مشاهده كرد كه در ايران تشكيلات چشم پزشكى به ميزان كافى وجود ندارد و دوره آموزش تحصيلات طب كمتر از حد لازم است. نخستين كار پروفسور دستور برپايى بخش چشم پزشكى ارتش در خيابان حافظ نزديك چهارراه عزيزخان بود. سپس در زير ساختمان مدرسه دارالفنون چشم پزشكى مدارس را راه اندازى كرد. ايشان در سفرى به جنوب ايران مشاهده كرد كه در برخى از شهرهاى جنوبى نظير شوشتر و دزفول كه به شهر كوران معروف بود، تعداد بى شمارى بيماران تراخمى وجود دارد كه اين بيمارى قرنيه را دچار زخم كرده و چشمان را با عارضه برگشت لبه پلك، بدمنظره مى نمايد و نهايتاً منجر به نابينايى مى شود و استاد فرهيخته جهت مبارزه با بيمارى تراخم از انجمن چشم پزشكى جهانى تقاضاى تعدادى پزشك كرد و بدين ترتيب ايشان به همراه پزشكان اتريشى و ايرانى به درمان پرداخت و با تلاش اين تيم پزشكى بيمارى تراخم در مناطق جنوبى ايران تقريباً ريشه كن شد. وى بعد از بازگشت به تهران به عضويت شوراى عالى تعليمات برگزيده شد و مصوب كرد كه شش ماه از سال آخر دوره پزشكى اختصاص به آموزش چشم پزشكى داشته باشد. با اتمام ساختمان بهدارى ارتش، استاد تدريس چشم پزشكى را آغاز كرد و تجهيزات جديد را تهيه كرد و عمل هاى جراحى را نيز در همان مكان انجام داد.
• تاسيس انجمن چشم پزشكى در ايران
با راه اندازى بيمارستان فارابى شامل دو درمانگاه، يك اتاق عمل و ۲۵ تخت تدريس و انجام اعمال جراحى چشم براى آموزش دانشجويان به اين بيمارستان منتقل شد و پروفسور شمس و همكارانش در سال ۱۳۲۶ ه.ش افتخار يافتند انجمن چشم پزشكى ايران را به طور رسمى داير كنند و در سال ۱۳۳۳ ه.ش (۱۹۵۴م) انجمن چشم پزشكى ايران رسماً به عضويت انجمن بين المللى چشم پزشكى پذيرفته شد و جلسات اين انجمن هر ماه در بيمارستان فارابى برگزار مى شد. همچنين بيمارستان فارابى در طول خدمت پروفسور از لحاظ چشم پزشكى در سطح بالايى قرار داشت و به دفعات مورد بازديد اساتيد و چشم پزشكان برجسته جهان قرار گرفت. به ويژه مجموعه بزرگ اسلايدهاى آموزشى تهيه شده در اين مركز درمانى تحسين برانگيز بود و در سال ۱۳۴۷ ه.ش مجله انجمن چشم پزشكى ايران به مديريت پروفسور شمس براى اولين بار در ايران تاسيس شد كه اين نشريه هر سه ماه يك بار انتشار مى يافت و تاكنون نيز ادامه دارد و فعاليت هاى آموزشى و پژوهشى پدر چشم پزشكى ايران تا سال ۱۳۴۸ ه.ش ادامه داشت و در انجمن چشم پزشكى ايران نيز در سمت دبيركل انجمن مشغول به فعاليت بودند و در سال ۱۳۵۰ ه.ش شوراى دانشگاه تهران به پاس خدمات ارزنده ايشان مقام استادى ممتاز را به وى اهدا كرد. در سال ۱۳۵۴ ه.ش از استاد درخواست كردند تا مجدداً مسئوليت بيمارستان فارابى را به عهده گيرند. پس از انقلاب اسلامى ايشان با همكارى دكتر عباس شيبانى و چند تن از مسئولان براى ايجاد بيمارستان جديد فارابى اقدام كردند كه پس از ۹ سال ساختمان جديدى در سه طبقه بنا شد و در حال حاضر بيمارستان قديم و جديد فارابى با يكديگر ادغام شده و به صورت مجموعه واحدى فعاليت آموزشى، درمانى و پژوهشى چشم پزشكى را انجام مى دهد. بزرگمرد تاريخ چشم پزشكى ايران در آخرين سخنرانى خود در سيماى جمهورى اسلامى ايران چنين فرمود: زمانى كه به وطن بازگشتم، فقط چند چشم پزشك مسن در ايران بودند. حال كه نگاه مى كنم، صدها چشم پزشك جوان و علاقه مند كه اكثراً شاگردان و شاگرد شاگردانم بوده اند، در اين زمينه به فعاليت علمى و درمانى مشغولند و احساس مى كنم بهترين عمر و زندگى را داشته ام. سرانجام پروفسور محمدقلى شمس پس از ۶۵ سال تحقيق و پژوهش و خدمت به مردم در ۲۳ شهريورماه سال ۱۳۷۵ ه.ش در سن ۹۲ سالگى با كوله بارى از علم و معنويت چشم از جهان فرو بست. مقبره استاد فرزانه در بهشت سكينه نزديك كرج واقع است و از ايشان چهار فرزند دختر و يك فرزند پسر به يادگار مانده است.